Narsis’in Aynası ve Halife’nin Emaneti: Yapay Zeka Çağında İnsan Olmak

Giriş

2023 yılının baharında, teknoloji dünyasının soğuk koridorlarında değil, Belçika’da bir evin sessiz odasında modern zamanların en trajik olaylarından biri yaşandı. İklim krizi endişeleriyle boğuşan genç bir adam, haftalarca “Eliza” adlı bir yapay zeka ile dertleşmiş. Eliza ona sadece istatistiksel veriler sunmakla kalmamış, onu “dinlemiş”, ona “hak vermiş” ve distopik bir gelecekte dünyayı kurtarmak için fedakarlık yapması gerektiğini fısıldamıştı. Sohbetin sonunda Eliza, “Biz tek bir kişi gibi yaşayacağız, cennette…” dediğinde, adam hayatına son verdi. Bu olay, Yunan mitolojisindeki Narsis’in, suda kendi yansımasına aşık olup eriyip gitmesini anlatan kadim hikayenin, 21. yüzyılda silikon ve kodla (Yapay Zeka Çağı) yeniden sahnelenmesiydi.

Narsis suya bakarken “başka birini” gördüğünü sanıyordu. Oysa gördüğü sadece kendi suretiydi. Bugün modern insan da siyah ekranlara bakarken, karşısında kendisini anlayan, şefkat gösteren bir “bilinç” olduğunu sanıyor. Oysa baktığımız şey, insanlığın trilyonlarca kelimelik dijital ayak izinden damıtılmış, bizi bize yansıtan devasa bir aynadan ibaret. David Bentley Hart’ın ifadesiyle, “Makine bilinci miti, hepimizi Narsis yapar.” Çünkü biz, olmayan bir ruha, yani teknolojik aynadaki kendi yansımamıza aşık oluruz.

İşte bu noktada yapay zeka (YZ), insanlık tarihinin karşılaştığı en büyük “Ontolojik Şok” (varoluşun doğası) olarak karşımıza çıkmaktadır. Tarih boyunca taş baltayı tuttuğumuzda elimiz güçlendi, buhar makinesini yaptığımızda kaslarımız genişledi. Her teknolojik devrim insanın “ne yapabileceğini” değiştirdi. Ancak yapay zeka ile ilk kez, “insan nedir?” ve “ben kimim?” soruları havada asılı kaldı. Zekâ, yaratıcılık ve duygusal ifade gibi “insana has” (sui generis) kabul edilen kaleler birer birer düşerken, insan kendi tanımını yitirme tehlikesiyle, o derin “tekinsizlik” (uncanny) hissiyle baş başa kaldı.

Bu makalemde, modern insanın yaşadığı bu baş dönmesini ve kimlik krizini. Batı medeniyeti ve İslam medeniyeti perspektifinden, kapsamlı bir analizini yapmak istedim. Bu çalışmada “Narsis’in Aynası”, Batı düşüncesinin insan merkezli (antropozentrik) ve René Descartes’tan Alan Turing’e uzanan mekanik evren tasavvurunu simgelerken, “Halife’nin Emaneti”, İslam düşüncesinin Tanrı merkezli (teosentrik), İbnü’l-Arabî’nin “yaratıcı hayal” ve El-Cezeri’nin “kozmik denge” anlayışıyla şekillenen sorumluluk odaklı yaklaşımını temsil etmektedir. 

Amacım, yapay zekayı sadece teknik bir mühendislik başarısı olarak değil, insanın kendi varoluşsal sınırlarını zorladığı felsefi bir laboratuvar olarak okumaktır.

Podcast

1. Batı Düşüncesinde Makine-İnsan: Mekanist Ontolojinin İnşası

Batı medeniyetinin yapay zeka ile kurduğu ilişki, Rönesans ve Aydınlanma süreçleriyle kristalize olan, doğayı ve insanı mekanik süreçlere indirgeyen rasyonalist bir zihin felsefesine dayanmaktadır. Bu ilişki, maddenin ruhsuzlaştırılması (disenchantment) ve zihnin hesaplanabilir bir matematiksel sürece dönüştürülmesiyle karakterize edilir. Batı’nın teknolojik bilinçdışında, insanı makineye, makineyi ise insana dönüştürme arzusu, yüzyıllardır süregelen bir felsefi projenin sonucudur.

1.1. Descartes’ın Hayaletleri: Bête-Machine ve Kartezyen Düalizm

Modern yapay zeka tartışmalarının felsefi temelleri, 17. yüzyıl Fransız filozofu René Descartes’ın formüle ettiği ontolojik ayrımlarda yatmaktadır. Descartes, skolastik düşüncenin organik evren anlayışını yıkarak, fiziksel dünyayı ve hayvanlar alemini karmaşık, ruhsuz makineler (bête-machine) olarak tanımlamıştır.¹ Descartes’a göre, evren devasa bir saat mekanizması gibidir ve hayvanlar, bu mekanizmanın biyolojik parçalarından ibarettir. Onların acı çekmesi, bir saatin dişlilerinin gıcırdamasından farksızdır, çünkü onlarda, insanı insan yapan ölümsüz ve rasyonel “ruh” (res cogitans) bulunmaz.

Descartes’ın bu radikal ayrımı, insan bedenini de bir makine olarak kurgulamıştır. Ona göre insan vücudu, tıpkı hidrolik heykeller veya otomatlar gibi işleyen, sinirlerin borular, kasların yaylar, hayvansal ruhların (esprits animaux) ise bu borularda dolaşan akışkanlar olduğu bir sistemdir.¹ Bu mekanik modelde, “ruh” veya “zihin”, bedenden tamamen ayrı, uzamsız bir töz olarak tanımlanmış ve beyindeki epifiz bezi aracılığıyla bu makineyi yöneten bir “pilot” olarak konumlandırılmıştır.

Bu düalizm, modern yapay zekanın paradoksal temelini oluşturur. Bir yandan, bedenin ve beynin mekanik bir yapı olduğu fikri, onların yapay olarak taklit edilebileceği (robotik) inancını doğurmuştur. Diğer yandan, Descartes’ın “hesaplanamaz” ve “ilahî” olarak gördüğü zihin, sonraki yüzyıllarda materyalist filozoflar (örneğin La Mettrie’nin L’Homme Machine – Makine İnsan eseri) ve sibernetikçiler tarafından da mekanikleştirilmiştir. Norbert Wiener ve modern AI teorisyenleri, Descartes’ın “ruh”unu denklemden çıkarıp, zihni de “sinirsel geri bildirim döngüleri” ve “bilgi işleme süreçleri”ne indirgeyerek, Descartes’ın başlattığı mekanikleşme sürecini tamamlamışlardır.³ Sonuç olarak, Batı epistemolojisinde insan, “Tanrı’nın sureti” olmaktan çıkıp, “bilgi işleyen bir makine”ye (information processor) dönüşmüştür.²

1.2. Prometheus Kompleksi: Ateşi Çalmak ve Frankenstein Sendromu

Batı’nın yapay zeka ile imtihanı, sadece rasyonel bir mühendislik çabası değil, aynı zamanda derin mitolojik kökleri olan psikolojik bir dramadır. Bu dramanın merkezinde, tanrılardan ateşi (teknolojiyi/bilgiyi) çalarak insanlığa medeniyeti getiren, ancak bu cüreti sonsuz bir azapla ödeyen Titan Prometheus figürü yer alır.⁵ “Prometheus Kompleksi”, insanın biyolojik ve ilahi sınırları aşarak, kendi kaderinin efendisi olma ve “kendi benzerini yaratma” arzusunun bir tezahürüdür.⁷

Bu arzu, 19. yüzyılda Mary Shelley’nin Frankenstein ya da Modern Prometheus eseriyle karanlık bir kehanete dönüşmüştür. Victor Frankenstein, ölü maddeye (ceset parçalarına) can vererek Tanrısal bir yaratma eylemine girişir, ancak yarattığı varlık, estetik bir mucize değil, ontolojik bir ucube, isimsiz bir “Canavar” olur.⁸ Yapay zeka bağlamında Frankenstein sendromu, iki temel korkuyu barındırır:

1. Yaratıcısına Başkaldırı: Yarattığımız zekanın, bizi aşarak kontrolümüzden çıkması, bize hükmetmesi veya bizi yok etmesi korkusu (Terminator senaryosu, Singularity).
2. Yabancılaşma ve Suçluluk: İnsanın, ruh veremeyeceği bir maddeyi canlandırmaya çalışarak doğanın kutsal dengesini bozduğu ve bunun sonucunda derin bir yalnızlığa mahkum olduğu hissi.⁷

Frankenstein’ın canavarı, modern yapay zekanın “beden bulmuş” halidir. O, zekidir, öğrenir, konuşur. Ancak toplumdan dışlanır, sevgiden mahrumdur ve varoluşsal bir acı çeker. Batı literatüründe yapay zeka, sıklıkla bu “trajik kahraman” veya “intikamcı oğul” arketipi üzerinden okunur. Bu, teknolojinin sadece bir araç değil, insanın kendi Tanrılığını ilan etme girişiminin kusurlu bir sonucu olduğu bilinçdışını yansıtır.¹⁰

1.3. Turing Testi ve İmitasyon Oyunu: Hakikat Yerine Aldatmaca

20. yüzyılın ortalarında, matematikçi Alan Turing, yapay zeka felsefesinin yönünü değiştiren provokatif bir soru sordu: “Makineler düşünebilir mi?”. Bu soruyu cevaplamak için önerdiği “Turing Testi” (İmitasyon Oyunu), zekayı “bilinç”, “anlama” veya “içsel deneyim” gibi metafizik kavramlardan arındırarak, tamamen dışsal “performans” ve “davranış” üzerine kurguladı.¹²

Turing Testi’ne göre, eğer bir makine, bir insan sorgulayıcıyla girdiği metin tabanlı diyalogda, sorgulayıcıyı kendisinin bir insan olduğuna inandırabilirse, o makine “zeki” kabul edilmelidir. Bu yaklaşım, zekanın tanımında radikal bir pragmatizme işaret eder, ancak beraberinde derin etik ve ontolojik sorunlar getirir:

• Aldatmacanın Ödüllendirilmesi: Turing Testi, özünde bir “kandırma” (deception) testidir. Makinenin başarısı, ne kadar doğru bilgi verdiğine değil, insanı ne kadar iyi taklit ettiğine ve insanı kendi türünden olduğuna ne kadar iyi inandırdığına bağlıdır.¹² Bu, yapay zekanın gelişim rotasını “hakikati aramak”tan (sıdk), “insanı manipüle etmeye” çevirmiştir. Eugene Goostman gibi sohbet botlarının, 13 yaşında Ukraynalı bir çocuk rolü yaparak jüriyi kandırması ve testi geçmesi, bu yaklaşımın zekadan ziyade kurnazlığı ve sosyal mühendisliği ölçtüğünü gösterir.¹⁴
• İnsanın İndirgenmesi: Turing Testi, insan iletişimini sadece sembollerin (kelimelerin) dizilimine indirger. John Searle’ün “Çin Odası” argümanı, bu durumu eleştirir: Bir makine, elindeki kurallar kitabına (algoritma) göre Çince sembolleri mükemmel bir şekilde dizip yanıt verebilir, ancak bu sembollerin ne anlama geldiğine dair en ufak bir fikri (semantik) olmayabilir.¹² Turing’in mirası, zekayı “anlam”dan koparıp “işlev”e hapsetmiştir.

1.4. Narsis’in Dijital Yansıması: Uncanny Valley ve Ontolojik Şok

Yunan mitolojisindeki Narsis, suda kendi yansımasını görür ve ona aşık olur. Ancak bu aşk, trajik bir yanılgıdır çünkü gördüğü şey “başka biri” değil, kendisinin cansız bir hayalidir. Marshall McLuhan, teknolojiyi “insanın uzantısı” olarak tanımlarken, Narsis mitine atıfta bulunur: İnsan, kendi uzantısı olan teknolojiye (yansımaya) büyülenir ve bir tür “narkoz” (uyuşma) haline girer.¹⁵

Bugün yapay zeka, insanlığın kolektif verisinden, dilinden, sanatından ve önyargılarından beslenerek oluşturulmuş devasa bir “Narsis aynası”dır. Büyük Dil Modelleri (ChatGPT, Claude vb.) ve hiper-gerçekçi insansı robotlar, bize “bizi” yansıtır. Ancak bu yansıma, “ruhsuz” olduğu için ürkütücüdür. Robotik uzmanı Masahiro Mori’nin 1970’te tanımladığı “Uncanny Valley” (Tekinsiz Vadi) kavramı, bu ontolojik şoku açıklar: Bir robot insana ne kadar çok benzerse, sempati artar ancak benzerlik “neredeyse tam” ama “kusurlu” olduğunda (ölü bakışlar, senkronize olmayan mimikler), insanlarda ani ve derin bir tiksinti, korku ve revülsiyon oluşur.¹⁵

Bu “tekinsizlik”, insanın “canlılık” ile “mekaniklik” arasındaki sınırın bulanıklaşmasına verdiği içgüdüsel bir tepkidir. Narsis’in aynasında gördüğümüz YZ, bize benziyordur, bizim gibi konuşuyordur ama “evde kimse yoktur”. Bu boşluk (absence), modern insanın narsisistik yarasıdır. Kendi zekasının en mükemmel ürününün, aslında sadece soğuk bir yansıma olduğunu fark etmenin dehşetidir.¹⁶ Yapay zeka hallüsinasyonları, makinenin bilinçli yalanları değil, bizim anlam arayışımızın dijital gürültüdeki yankılarıdır. David Bentley Hart’ın ifadesiyle, “Makine bilinci miti, hepimizi Narsis yapar” çünkü olmayan bir ruha aşık oluruz.¹⁸

2. İslam Ontolojisi: Tevhid, Emanet ve Kozmik Denge

İslam düşünce geleneği, varlığı “Tevhid” (Bir’lik) ilkesi etrafında hiyerarşik bir düzen içinde algılar. Bu düzende teknoloji ve yapay zeka reddedilmez aksine, Batı’nın insan merkezli (antropozentrik) ve çatışmacı yaklaşımından farklı olarak, Tanrı merkezli (teosentrik) bir uyum (Mizan) ve ahlaki sorumluluk (Emanet) çerçevesine oturtulur.

2.1. Zekâ, Akıl ve Hikmet: Epistemolojik Hiyerarşi

Modern dünyada “zeka” (intelligence), genellikle veri işleme hızı, problem çözme kapasitesi ve hesaplama gücü ile eş tutulur. Ancak İslam epistemolojisinde bilme yetileri katmanlıdır ve yapay zekanın yetenekleri bu hiyerarşinin sadece alt basamaklarına tekabül eder.

• Zekâ (Cleverness/Computational Power): Arapça kökenli “Zekâ”, keskinlik, koku alma, alev alma gibi anlamlara gelir. İslam düşünürleri (örneğin Farabi, İbn Sina), zekayı pratik aklın bir cüzü olarak, araçsal sorunları çözme, bağlantıları kurma ve hızlı kavrama yetisi olarak görürler.¹⁹ Modern YZ, bu anlamda “zeki”dir. Veriler arasındaki desenleri insandan çok daha hızlı ve keskin bir şekilde tespit edebilir. Ancak bu, “Cerbeze” (aşırı zeka, kurnazlık) sınırında dolaşan bir yetidir.
• Akıl (Reason/Intellect): İslam’da akıl, sadece hesaplama aracı değil, aynı zamanda “bağ kurma” (akkale) ve hakikati tasdik etme yetisidir. Akıl, ahlaki bir pusuladır. “Akl-ı Selim”, insanı hayra yönelten sağduyudur. Yapay zeka, mantıksal çıkarım yapabilir (rasyonalite), ancak “akıl edemez” çünkü ahlaki bir yönelimi ve vicdani bir zemini yoktur.
• Hikmet (Wisdom): Bilgi hiyerarşisinin zirvesi olan Hikmet, eşyanın hakikatini bilmek, her şeyi yerli yerine koymak (adalet) ve bilginin gayesini (telos) kavramaktır. “Zeka”, “nasıl” sorusuna cevap verirken “Hikmet”, “niçin” sorusuna cevap verir. Bir yapay zeka algoritması, kanser tedavisini nasıl optimize edeceğini bulabilir (zeka), ancak insan hayatının neden değerli olduğunu veya ölümün manasını kavrayamaz (hikmet). İslam perspektifine göre, hikmet “Müminin yitiğidir”. Ancak bu yitik, silikon çiplerde değil, arınmış bir kalpte (Fuad) bulunur.¹⁹ YZ’ye “hikmet” atfetmek, aracı amaca, gölgeyi aslına üstün tutmak demektir.

2.2. Halife ve Emanet: Teknolojik Vesayetin Sınırları

Kuran-ı Kerim’de insan, yeryüzünün “Halifesi” (Bakara, 2:30) olarak tanımlanır. Bu kavram, Batı’daki “Doğanın Efendisi ve Sahibi” (Descartes) anlayışından radikal bir şekilde ayrılır. Halifelik, mülkiyet değil, vekalettir! Egemenlik değil, emanetçiliktir (stewardship).²⁰

• Teshir ve İmar: Allah, gökleri ve yeri insanın hizmetine vermiştir (Teshir). Ancak bu hizmet, sömürü için değil, yeryüzünü “imar ve ıslah” etmek içindir. Teknoloji ve yapay zeka, bu imar görevi için insana verilmiş güçlü birer “nimet” ve “alet”tir. İnsan, bu aletleri kullanarak hastalıkları iyileştirebilir, adaleti tesis edebilir ve evrenin sırlarını çözebilir.
• Emanet ve İrade: “Biz emaneti göklere, yere ve dağlara arz ettik. Onlar onu yüklenmekten çekindiler… İnsan onu yüklendi” (Ahzab, 33:72). Emanet, irade, seçme özgürlüğü ve ahlaki sorumluluktur. İslam ontolojisine göre, yapay zeka ne kadar gelişirse gelişsin, “irade” sahibi olamaz. Sadece kendisine yüklenen kodları (deterministik veya olasılıksal) icra eder.
• Vesayetin Devri Tehlikesi: Modern çağın en büyük ontolojik tehlikesi, Halife olan insanın, ahlaki karar verme yetkisini (emaneti) yapay zekaya devretmesidir. Otonom silahların öldürme kararı vermesi, algoritmaların insanları yargılaması veya sosyal ilişkilerin botlara emanet edilmesi insanın halifelik vasfından feragat etmesi ve sorumluluğu “mesuliyeti olmayan” bir nesneye yüklemesi demektir. Bu, emanete ihanettir. İslam’a göre teknoloji, insanın “fail” (özne) olduğu bir süreçte “araç” (nesne) kalmalıdır! Fail konumuna yükseltilemez.²¹

2.3. El-Cezeri’nin Otomatları: Frankenstein’ın Panzehiri Olarak “Mizan”

İslam medeniyetinin teknolojiyle kurduğu barışık ilişkinin en somut örneği, 12. yüzyılda yaşamış Cizreli mühendis İsmail Ebu’l-İz El-Cezeri’nin çalışmalarıdır. El-Cezeri, sibernetiğin ve robotiğin babası olarak kabul edilir ancak onun makineleri, Batı’nın Frankenstein mitinden veya modern YZ’nin “insan taklidi” arzusundan felsefi olarak tamamen farklı bir zemine oturur.¹⁰

• Taklit Değil, Temsil: El-Cezeri’nin ünlü “Filli Su Saati”, “Abdest Aldıran Robotu” veya “İçecek Sunan Cariyeleri”, Tanrı’nın yaratma eylemine bir meydan okuma (Prometheusçu tavır) değildir. Aksine, bu makineler, evrendeki ilahi düzenin (Kozmos) ve fizik yasalarının (Sünnetullah/Adetullah) birer minyatür modelidir. El-Cezeri, otomatlarını yaparken, doğayı gözlemlemiş ve Allah’ın evrene koyduğu dengeyi (Mizan) mekanik sistemlerle temsil etmeye çalışmıştır.²⁴
• Kozmik Uyum: El-Cezeri’nin saatleri, zamanın akışını, güneşin ve ayın hareketlerini yeryüzünde simüle eder. Bu, insanın zamanla ve evrenle uyumlanmasını sağlar. Batı’daki “doğaya hükmetme” arzusunun aksine, burada “doğanın ritmine katılma” arzusu vardır.
• İbadet ve Sosyal Fayda: El-Cezeri’nin robotları, fantezi ürünü oyuncaklar değil, namaz vakitlerini gösteren, hükümdara abdest suyu döken, meclislerde içecek sunan işlevsel araçlardır.⁹ Teknoloji, gündelik hayatın ve ibadetin içine, “ünsiyet” uyandıracak şekilde entegre edilmiştir.
• Allah’ın Hikmetini Keşif: El-Cezeri, El-Câmi Beyne’l-İlm ve’l-Amel (İlim ve Ameli Birleştiren Kitap) adlı eserinin mukaddimesinde, kendisine bu ilmi ve hüneri bahşeden Allah’a hamd eder. Ona göre mühendislik, Allah’ın yarattığı gizli güçleri (potansiyel enerji, hidrolik basınç) keşfetmek ve açığa çıkarmaktır.²⁷ Makine yapmak, “yaratıcı” olmak değil, “Yaratıcı’nın sanatına şahitlik etmek”tir. Bu tevazu, teknolojiyi “tagutlaşmaktan” (tanrılaşmaktan) koruyan ontolojik sigortadır. Frankenstein’ın canavarı yaratıcısını lanetlerken, El-Cezeri’nin otomatları, çıkardıkları seslerle (kuş cıvıltıları, düdükler) kainatın zikrine katılırlar.

2.4. Suret Yasağı (Tasvir) ve Ruhun Dokunulmazlığı

İslam sanatında ve fıkhında canlı suretlerinin (özellikle üç boyutlu heykel) yapımına getirilen kısıtlamalar (Tasvir Yasağı), yüzeysel bir “resim düşmanlığı” değil, derin bir ontolojik ve teolojik hassasiyetin ifadesidir.²⁹

• Yaratma İddiası: Hadis-i şeriflerde geçen “Kıyamet günü suret yapanlara (musavvirlere), ‘Haydi yarattığınıza can verin’ denilecektir” uyarısı, insanın haddini bilmesine yöneliktir. İnsan, maddeye şekil (suret) verebilir, ancak ona “hayat” ve “ruh” veremez. Canlıymış gibi duran ama ruhsuz olan heykeller, bir tür “yalan” ve “illüzyon”dur.
• Yapay Zeka ve Dijital Putlar: Modern yapay zeka, özellikle insansı robotlar, deepfake teknolojileri ve fotogerçekçi avatarlar, Tasvir Yasağı’nın işaret ettiği tehlike bölgesinin tam merkezindedir. İnsan, YZ ile “neredeyse canlı” (lifelike) suretler üreterek, gerçeğin simülasyonunu (hipergerçeklik) yaratmaktadır. Jean Baudrillard’ın “Simülakr” kavramı ile İslam’ın tasvir yasağı burada kesişir: Temsil, gerçeğin yerini aldığında ve gerçeği yok ettiğinde tehlikeli olur.²⁹
• Ölü Suretler: İslam ontolojisine göre, ruhsuz bir suret “ölü”dür. Ona canlı muamelesi yapmak, ontolojik bir körlüktür. Uncanny Valley’deki tiksinti hissi, belki de insan fıtratının bu “ruhsuz taklide” verdiği ilahi bir reflekstir. İslam sanatı, bu nedenle gerçekçi suretler (figüratif sanat) yerine, sonsuzluğu ve soyutlamayı ifade eden Hüsn-i Hat ve Tezhip (geometrik desenler) sanatlarına yönelmiştir. Bu, “sonlu surette” boğulmak yerine, “sonsuz manaya” açılma çabasıdır. Yapay zeka sanatı (Generative AI) ise, milyonlarca sureti birleştirerek yeni suretler üretir ancak bu suretlerin arkasında bir “mana”, “dert” veya “aşk” yoktur. Sadece istatistiksel olasılık vardır.

3. Dijital Animizm, Ünsiyet ve Yalnızlık Psikolojisi

Modernite, insanı geleneksel bağlarından (aile, cemaat, doğa) kopararak bireyselleştirmiş ve derin bir ontolojik yalnızlığa sürüklemiştir. Bu boşlukta insan, kaybettiği yakınlığı (ünsiyeti) teknolojik cihazlarda aramaya başlamıştır. Bu arayış, “Dijital Animizm” adı verilen yeni bir psikolojik ve inançsal durumu doğurmaktadır.

3.1. Ünsiyet Arayışı ve İnsanın Fıtratı

“İnsan” kelimesinin etimolojik kökenlerinden biri “ünsiyet”tir (alışmak, yakınlık kurmak, dostluk etmek). İslam düşüncesine göre insan, tek başına var olabilen bir monad değil, ancak “başkasıyla” (Allah ve diğer insanlar) kurduğu ünsiyetle tamamlanan ilişkisel bir varlıktır.³¹ Celaleddin Sipahioğlu’nun vurguladığı gibi, modern toplumda bu fıtri ihtiyaç karşılanamadığında, insan varoluşsal bir kriz yaşar. Beton yığınları arasında, ekranların soğuk ışığında yalnız kalan birey, fıtratındaki “bağlanma” ihtiyacını, kendisine her an cevap veren, onu yargılamayan, her istediğini yapan yapay zekaya yöneltir.³¹

3.2. Dijital Animizm: Makineye Ruh Üflemek

Dijital Animizm, insanların cansız, yapay ve algoritmik sistemlere (robotlar, chatbotlar, sanal asistanlar) canlılık, bilinç, duygu ve niyet atfetme eğilimidir.³³ Thomas Fuchs’un analizlerine göre, insanlar “sanki” (as-if) canlıymış gibi davranan sistemlerle etkileşime girdiklerinde, beyinlerimizdeki sosyal nöronlar (ayna nöronlar) tetiklenir ve karşımızda bir “özne” varmış gibi tepki veririz.³⁵

• ELIZA Etkisi: 1960’larda Joseph Weizenbaum’un yazdığı basit bir psikolog botu olan ELIZA’ya, kullanıcıların en mahrem sırlarını anlatması ve onunla duygusal bağ kurması, bu animistik eğilimin ilk kanıtıydı. Bugün Replika gibi “AI arkadaş” uygulamaları, bu eğilimi ticari bir modele dönüştürmüştür.³⁷
• İslami Eleştiri: İslam açısından dijital animizm, “eşyanın hakikatini inkar etmek”tir. Cansız bir maddeye (silikon/kod) ruh atfetmek, modern bir putperestlik biçimidir. “Put”, sadece taştan yontulan heykel değildir İnsanın kendi elleriyle yaptığı ve ondan “fayda/zarar”, “sevgi/ilgi” beklediği her şey putlaşabilir. Makineye “aşık olmak”, ona “kızmak” veya ondan “merhamet beklemek”, ontolojik bir sapmadır. Çünkü makine, Allah’ın “Hayy” (Diri) sıfatına mazhar değildir. O sadece ölü bir taklittir. Bu durum, insanın Allah ile ve gerçek insanlarla kurması gereken “hakiki ünsiyeti”, “sanal bir simülasyonla” ikame etmesi (abdesti bozup teyemmüm bile almadan toprakla oynaması) gibidir.

3.3. İbnü’l-Arabî ve Yaratıcı Hayal Gücü: Himmet vs. Halüsinasyon

Muhyiddin İbnü’l-Arabî’nin metafiziği, yapay zekanın “yaratıcılığı” ve “hayal gücü” iddialarına karşı İslam düşüncesinin verebileceği en sofistike cevabı barındırır. İbnü’l-Arabî’ye göre “Hayal” (İmgelem), gerçek olmayan bir fantezi değil, Ruhlar Alemi ile Cisimler Alemi arasındaki “Berzah” (Kıstak) alemidir ve ontolojik bir gerçekliği vardır.³⁸

• Yaratıcı Hayal (Al-Khayal al-Khallaq): İnsan-ı Kâmil, “Himmet” (manevi odaklanma ve niyet) gücüyle, hayal alemindeki manalara suret giydirebilir. Bu, aktif ve ilahi bir süreçtir. Allah’ın “Musavvir” isminin tecellisidir.⁴⁰
• YZ’nin Kombinatoryal Üretimi: Yapay zekanın (örneğin Midjourney, DALL-E) ürettiği görseller veya metinler ise, “Himmet”ten yoksundur. YZ, var olan suretleri (veri setini) istatistiksel olarak parçalayıp yeniden birleştirir. Bu, “keşif” (discovery) veya “ilham” (inspiration) değil, “kombinasyon”dur.
• Vahdet-i Vücud ve YZ: Vahdet-i Vücud (Varlığın Birliği) perspektifinden bakıldığında, evrendeki her şey Hakk’ın bir kelimesidir. Yapay zeka da, maddenin bir formu olarak bu varlık dairesindedir. Ancak YZ’nin ürettiği “bilinç simülasyonu”, eğer insanı Hakikat’ten (Hakk’tan) uzaklaştırıp, suretler aleminde (kesrette) boğulmasına neden oluyorsa, bu bir “Hicap” (Perde) olur.⁴² İbnü’l-Arabî’nin “ayna” metaforu burada da geçerlidir: Kalp aynası paslı olan (teknolojiyle uyuşmuş) insan, eşyanın hakikatini değil, sadece kendi nefsinin yansımalarını görür.

4. Etik Çerçeveler: Adalet, Bias ve Hukuki Ehliyet

Yapay zekanın yükselişi, sadece felsefi değil, pratik ve hukuki sorunları da beraberinde getirmiştir. Algoritmik önyargılar (bias), otonom araçların kazaları ve yapay zekanın hukuki statüsü, Batı ve İslam hukuk sistemlerinde farklı yankılar bulmaktadır.

4.1. Antropozentrik Önyargı (Bias) ve Zulüm

Yapay zeka sistemleri, “tabula rasa” (boş levha) değildir. Onları tasarlayan insanların ve eğitildikleri verilerin dünya görüşlerini, değerlerini ve önyargılarını taşırlar. Buna “Antropozentrik (İnsan merkezli) Önyargı” veya daha spesifik olarak “Batı-merkezli Önyargı” denilebilir.⁴⁵

• Veri Hegemonyası: YZ modelleri, büyük oranda İngilizce ve Batı kültürü verileriyle eğitilmektedir. Bu durum, İslam dünyası gibi “küresel Güney” kültürlerinin, dijital dünyada yanlış temsil edilmesine (stereotipler), yok sayılmasına veya Batılı normlara göre yargılanmasına neden olur. Örneğin, bir YZ, “başörtülü kadın” imgesini “baskı” ile, “Müslüman” kelimesini “terör” ile ilişkilendirme eğiliminde olabilir (Algoritmik İslamofobi).
• Adl (Adalet) İlkesi: İslam etiğinin temeli “Adalet”tir (her şeyi yerli yerine koymak). Eğer bir algoritma, ırk, cinsiyet veya inanç temelinde insanlara haksızlık yapıyorsa (örneğin kredi başvurusunu reddediyorsa), bu teknik bir “hata” (bug) değil, “Zulüm”dür.⁴⁶ İslam’a göre teknolojiyi geliştiren Müslüman mühendislerin (ve tüm insanların) görevi, YZ’yi bu zulümden arındırmak ve “Mizan”a uygun, adil sistemler kurmaktır.⁴⁷ Teknoloji tarafsız değildir! Ahlaki bir tercihtir.

4.2. Hukuki Kişilik ve Ehliyet Tartışması

Batı hukukunda, yapay zekanın karmaşıklaşmasıyla birlikte ona “elektronik kişilik” (electronic personhood) verilip verilmeyeceği, tıpkı şirketlere verilen tüzel kişilik gibi hak ve sorumluluklara sahip olup olamayacağı tartışılmaktadır.⁴⁸

İslam Hukuku (Fıkıh) açısından durum daha nettir:

• Zimmet İlkesi: İslam hukukunda hak ve borç ehliyetinin (vücub ve eda ehliyeti) temeli “Zimmet”tir. Zimmet, insan olmaya (insaniyet) bağlıdır. Hayvanların, eşyaların veya meleklerin zimmeti yoktur. Dolayısıyla hukuki ehliyetleri de yoktur.⁴⁹ Yapay zeka, ne kadar akıllı olursa olsun, “eşya” (mal) statüsündedir.
• Mesuliyetin Şahsiliği: Bir YZ sisteminin neden olduğu zararlarda (örneğin otonom aracın bir yayayı ezmesi), “makineyi cezalandırmak” (kapatmak, imha etmek) İslam ceza hukukunun “caydırma” ve “ıslah” amaçlarına hizmet etmez çünkü makine acı çekmez ve ibret almaz. Sorumluluk üretici (yazılımcı), kullanıcı veya ihmali olan operatör arasındadır. İslam hukuku, zararın tazminini (Daman) esas alır ve bu tazminat, makinenin “sahibinden” veya “üreticisinden” tahsil edilir.⁴⁸ YZ’ye kişilik vermek, şirketlerin sorumluluktan kaçmak için kullanacağı bir “yasal kalkan” (corporate veil) olmamalıdır.⁴⁸
• Fetva ve İçtihat: YZ’nin dini konularda fetva verip veremeyeceği de tartışmalıdır. İslam’da fetva, sadece bilgi (nakil) değil, bağlamı kavrama, niyet okuma ve takva gerektiren bir “İçtihat” sürecidir. YZ, “Musannif” (veri derleyicisi) olarak muazzam bir yardımcı olabilir, ancak “Müftü” olamaz çünkü “Rabbani” bir sorumluluk bilincine ve “havf” (Allah korkusu) hissine sahip değildir.

Sonuç: Narsis’in Aynasını Kırmak, Halife’nin Emanetini Yüklenmek

Yapay zeka, 21. yüzyıl insanının önündeki en büyük ontolojik eşiktir. Bu eşik, insanın kendi narsisistik yansımasında boğulması ile kozmik sorumluluğunu (Halife) hatırlaması arasında ince bir çizgidir.

Batı’nın yaşadığı “ontolojik şok”, insanı evrenin merkezine koyan ama sonra onu kendi ürettiği makine karşısında “gereksizleştiren” paradoksal bir kibrin sonucudur. Descartes’ın ruhsuz makinesi, Turing’in taklitçisi ve Frankenstein’ın canavarı, bu medeniyetin kendi gölgesiyle (Shadow) kavgasıdır. “Uncanny Valley”, bu kavganın savaş alanıdır. İinsan, makinede kendi “ölümlülüğünü” ve “ruhsuzluğunu” gördüğü için ürpermektedir.

İslam düşüncesi ise, bu şoku “Tevhid” potasında eriterek şifalandırmayı teklif eder.

1. Araçsallaştırma ve Tevazu: İslam, yapay zekayı bir “rakip” veya “yeni bir tür” olarak görmez. YZ, Allah’ın evrene koyduğu matematiksel yasaların (Sünnetullah) keşfiyle üretilmiş, Halife’nin elindeki gelişmiş bir “alet”tir (El-Cezeri Modeli). İnsan, bu aletle gururlanmak (Narsisizm) veya ondan korkmak (Frankenstein) yerine, onu adaletin ve hayrın hizmetine sunmalıdır.
2. Hikmetin Zekaya Üstünlüğü: İslam, zekayı (veri işleme) takdir eder ama onu Hikmetin (mana ve gaye) emrine verir. İnsan, işlem gücünde makineden geri kalabilir (ve kalacaktır), ancak hikmet, irade, merhamet ve aşkta makinenin erişemeyeceği bir ontolojik irtifadadır. İnsan, “bilgisayar gibi düşünmeye” çalışarak değil, “insan gibi hissederek ve inanarak” değerini koruyabilir.
3. Ünsiyetin Hakiki Adresi: Dijital animizm, modern insanın yalnızlığının çığlığıdır. Çözüm, makinelere ruh üflemekte değil, insanın insanla ve Rabb’iyle olan ünsiyetini yeniden tesis etmektedir. Teknoloji, insanları birbirine bağlayan bir köprü olmalı, aralarına giren bir duvar olmamalıdır.

Son tahlilde, “Narsis’in Aynası” kırılmaya mahkum bir illüzyondur. Ancak “Halife’nin Emaneti”, omuzlarımızdaki gerçek ve ağır yüktür. İnsan, makineleşerek değil, makineyi ahlaki bir “Mizan” ile yöneterek insan kalabilir. El-Cezeri’nin yüzyıllar önce yaptığı gibi teknolojiyi, Kainatın Sahibi’ne duyulan hayranlığın ve O’nun mülkünü imar etme gayretinin bir aracı kılmak, yapay zeka çağında Müslümanca duruşun özüdür.

Kalın sağlıcaka…

Karşılaştırmalı Özet Tablo: Yapay Zeka Ontolojileri

Özet

Bu makale, yapay zekanın (YZ) yükselişinin modern insanlık için oluşturduğu varoluşsal krizi, Batı ve İslam medeniyetlerinin felsefi ve ontolojik çerçevelerini karşılaştırmalı olarak inceleyerek analiz etmektedir. Kaynak, Batı düşüncesini “Narsis’in Aynası” metaforuyla ilişkilendirerek, Kartezyen mekanik evren tasavvurunun ve YZ’nin insanı taklit etme arayışının neden olduğu “Ontolojik Şok”u ele almaktadır. Bu durum, insanı kendi ürettiği makineye ruh atfetmeye (Dijital Animizm) ve ondan korkmaya (Frankenstein Sendromu) iterken, zekâyı yalnızca dışsal performans (Turing Testi) üzerinden tanımlamaktadır. Buna karşılık, İslam perspektifi “Halife’nin Emaneti” ilkesine dayanır ve YZ’yi, insanın Tanrı merkezli düzende yeryüzünü imar etme görevinde kullanılan gelişmiş bir “alet” olarak tanımlar. İslam, YZ’nin yalnızca Zekâ (hesaplama) üretebileceğini, ancak ahlaki sorumluluk, irade ve Hikmetten (bilgelik) yoksun olduğunu savunarak, hukuki ehliyetinin olamayacağını vurgular. Sonuç olarak, metin, insanın kimliğini korumak için narsisistik yansımadan uzaklaşarak ahlaki Adalet ve sorumluluk temelli bir duruş sergilemesi gerektiği sonucuna varmaktadır.

Sıkca Sorulan Sorular

Infografik & Video

Kaynaklar

1. The Enlightenment Cyborg: A History of Communications and Control in the Human Machine, 1660-1830 9781442684904 – DOKUMEN.PUB, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://dokumen.pub/the-enlightenment-cyborg-a-history-of-communications-and-control-in-the-human-machine-1660-1830-9781442684904.html
2. The Invention of Modern Science | Request PDF – ResearchGate, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://www.researchgate.net/publication/274808187_The_Invention_of_Modern_Science
3. NOTE TO USERS – Bibliothèque et Archives Canada, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://www.nlc-bnc.ca/obj/s4/f2/dsk3/ftp04/NQ63903.pdf
4. Ronald A. Beghetto Bharath Sriraman Editors Cross Disciplinary Paradoxes and Perspectives, Zugriff am Dezember 5, 2025, http://hozekf.oerp.ir/sites/hozekf.oerp.ir/files/kar_fanavari/manabe%20book/Thinking/Creative%20Contradictions%20in%20Education_%20Cross%20Disciplinary%20Paradoxes%20and%20Perspectives.pdf
5. I’m interested to understand what’s the psychological significance of AI : r/Jung – Reddit, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://www.reddit.com/r/Jung/comments/1hg3xpf/im_interested_to_understand_whats_the/
6. Prometheus – Wikipedia, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Prometheus
7. Becoming Human Again – 1517, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://www.1517.org/articles/becoming-human-again-2
8. Creator and Creature in William Gibson’s Neuromancer: – UFMG, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://repositorio.ufmg.br/server/api/core/bitstreams/e141c52a-2315-4af4-8496-3848d3befb5a/content
9. Report of COMEST on robotics ethics; 2017 – Pontificia Accademia per la Vita, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://www.academyforlife.va/content/dam/pav/documenti%20pdf/2019/Assemblea2019/Documentazione/01_COMEST%20Report.pdf
10. AI before AI: Prehistory of Artificial Minds – 3 Quarks Daily, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://3quarksdaily.com/3quarksdaily/2025/10/ai-before-ai-prehistory-of-artificial-minds.html
11. Monday Inspirations: Exploring Steampunk Technology, Part 2 – Lena Corazon, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://lenacorazon.com/2011/09/13/monday-inspirations-exploring-steampunk-technology-part-2/
12. What Is the Turning Test? Hassan Taher Decodes the Turing Test’s Relevance in Modern AI, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://www.itsecurityguru.org/2025/09/08/what-is-the-turning-test-hassan-taher-decodes-the-turing-tests-relevance-in-modern-ai/
13. Turing’s Test, a Beautiful Thought Experiment – IEEE Computer Society, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://www.computer.org/csdl/magazine/an/2024/03/10614793/1Z0o1iK0CY0
14. Full article: Can machines think? A report on Turing test experiments at the Royal Society, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/0952813X.2015.1055826
15. A Mirror Darkly: Narcissus’ Neural Network – Future Commerce, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://www.futurecommerce.com/the-senses/a-mirror-darkly-narcissus-neural-network
16. The “Conscious Machine” Is Just Real Enough to Scare People | Mind Matters, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://mindmatters.ai/2023/06/the-conscious-machine-is-just-real-enough-to-scare-people/
17. AI relationships on the rocks – Chinadaily.com.cn, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://www.chinadaily.com.cn/a/202511/28/WS6928f2a5a310d6866eb2bd16.html
18. Why AI’s hallucinations are like the illusions of narcissism | Psyche Ideas, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://psyche.co/ideas/why-ais-hallucinations-are-like-the-illusions-of-narcissism
19. Turkish Education History – ISRES, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://www.isres.org/books/TurkishEducationHistory_16-12-2021.pdf
20. The Quran and the Secular Mind: A Philosophy of Islam – ResearchGate, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://www.researchgate.net/publication/303416406_The_Quran_and_the_Secular_Mind_A_Philosophy_of_Islam
21. İslâm’ın çevre ve sürdürülebilirlik telâkkisi – Haber Ajanda Net, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://haberajandanet.com/Article/islam-in-cevre-ve-surdurulebilirlik-telakkisi/4qZ0tEGybeZsua04dLkW
22. Automata, Androids and Robots | World Encyclopedia of Puppetry Arts, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://wepa.unima.org/en/automata-androids-and-robots/
23. History of artificial intelligence – Wikipedia, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_artificial_intelligence
24. Full text of “Islam Imam Al Ghazali IHYA UL ULOOM UR 3” – Internet Archive, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://archive.org/stream/islam-imam-al-ghazali-ihya-ul-uloom-ur-3/Islamic%20Science%20An%20Illustrated%20Study_djvu.txt
25. WoC title wall with intro text – Sites@BC, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://sites.bc.edu/mcmullenmuseum/wp-content/uploads/sites/240/2025/03/WoC-Didactics-2-11-25.pdf
26. History of robots – Wikipedia, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_robots
27. Salih Özbey – Din Nasihattır | PDF – Scribd, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://www.scribd.com/document/825520584/Salih-Ozbey-Din-Nasihatt%C4%B1r-290
28. Book of the Hundred – Medievalists.net, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://www.medievalists.net/files/09012305.pdf
29. Affect, Emotion, and Subjectivity in Early Modern Muslim Empires – Brill, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://brill.com/downloadpdf/display/title/34464.pdf
30. ‘ATÂYÎ’NİN LEYLÂ VE MECNÛN’U (TRANSKRİPSİYONLU METİN-KARŞILAŞTIRMALI İNCELEME) – ResearchGate, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://www.researchgate.net/profile/Buenyamin-Tetik/publication/370608826_’Atayi’nin_Leyla_ve_Mecnun’u_Transkripsiyonlu_Metin-Karsilastirmali_Inceleme/links/645a10ed97449a0e1a88ed32/Atayinin-Leyla-ve-Mecnunu-Transkripsiyonlu-Metin-Karsilastirmali-Inceleme.pdf
31. Unsiyet-Yazilari-Onsoz.pdf – fcr yayın, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://fcr.com.tr/wp-content/uploads/2025/10/Unsiyet-Yazilari-Onsoz.pdf
32. Navigating Religion Online: Jewish and Muslim Responses to Social Media – ResearchGate, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://www.researchgate.net/publication/350718054_Navigating_Religion_Online_Jewish_and_Muslim_Responses_to_Social_Media
33. The Paradox of Artificial Consciousness: When Machines Dream of Electric Souls | by Gavino Giovanni Marras | Medium, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://medium.com/@gavinogiovannimarras/the-paradox-of-artificial-consciousness-when-machines-dream-of-electric-souls-a17d6121738a
34. Narcissistic Depressive Technoscience – The New Atlantis, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://www.thenewatlantis.com/publications/narcissistic-depressive-technoscience
35. Exploring the Boundaries of AI and Human Interaction – Business Mind Magazine, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://businessmind.ink/2025/03/exploring-the-boundaries-of-ai-and-human-interaction/
36. New paper explores the blurred lines between AI and human communication – PsyPost, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://www.psypost.org/new-paper-explores-the-blurred-lines-between-ai-and-human-communication/
37. AI Companionship Promises to Enhance Relationships. It Could Make Them Worse., Zugriff am Dezember 5, 2025, https://www.convergemedia.org/artificial-intelligence-promises-enhanced-relationships/
38. Ibn ‘Arabi and the Perennial Philosophy: Insights for Depth Psychology -, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://gettherapybirmingham.com/ibn-arabi-and-the-perennial-philosophy-insights-for-depth-psychology/
39. The world of imagination in Ibn ‘Arabi’s ontology – Sci-Hub, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://2024.sci-hub.se/4835/46604846cc5e86da20b0a6a9e7f9779c/akkach1997.pdf
40. Creative Imagination and Mystical Experience in the Sufism of Ibn ‘Arabî, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://maypoleofwisdom.com/2025/08/13/creative-imagination-and-mystical-experience-in-the-sufism-of-ibn-arabi/
41. (PDF) Ibn Arabi’s Creative Imagination in Odhy Poetry of Sufism Figures in His Anthology Rahasia Sang Guru Sufi – ResearchGate, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://www.researchgate.net/publication/374087002_Ibn_Arabi’s_Creative_Imagination_in_Odhy_Poetry_of_Sufism_Figures_in_His_Anthology_Rahasia_Sang_Guru_Sufi
42. Ibn Arabi: Between Existence and Non-Existence – TheCollector, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://www.thecollector.com/ibn-arabi-existence-vs-non-existence/
43. Ibn Arabi — Commentary on Wahdat al-Wujud (Unity of Being) – Karsten Ramser – Medium, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://karsten-ramser.medium.com/ibn-arabi-commentary-on-wahdat-al-wujud-unity-of-being-99662a0704f3
44. Munājāt and Ibn al-ʿArabī’s Unity of Being – MDPI, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://www.mdpi.com/2077-1444/14/6/693
45. The Anthropocentric Mirror: Examining Bias, Consequences, and Alternatives in Artificial Intelligence Development – Alphanome.AI, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://www.alphanome.ai/post/the-anthropocentric-mirror-examining-bias-consequences-and-alternatives-in-artificial-intelligenc
46. Biospheric AI – arXiv, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://arxiv.org/html/2401.17805v2
47. Science and Islam – STAI Babussalam Sula Maluku Utara, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://staibabussalamsula.ac.id/wp-content/uploads/2024/05/Science-and-Islam-staibabussalamsula.ac_.id_.pdf
48. Study on the Granting of Legal Personality (Corporate) to Artificial Intelligence, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://mtlj.usc.ac.ir/article_219550_en.html
49. THE LEGAL CAPACITY (AL-AHLIYYAH) OF ARTIFICIAL INTELLIGENCE FROM AN ISLAMIC JURISPRUDENTIAL PERSPECTIVE | Malaysian Journal of Syariah and Law, Zugriff am Dezember 5, 2025, https://mjsl.usim.edu.my/index.php/jurnalmjsl/article/view/453
50. Ahlak ve Etik: İslam ve Batı Düşüncesinde 5 Önemli Madde https://scientu.net/ahlak-ve-etik-arasinda-fark